Κλωστοϋφαντουργία Αδελφών Ρετσίνα

Τρίτη 20 Νοεμβρίου 2018

Κλωστοϋφαντουργία Αδελφών Ρετσίνα

Βιομηχανικό Δελτίο Απογραφής - Ομάδα ΒΙ.Δ.Α.

Καταγραφή της ελληνικής βιομηχανικής κληρονομιάς.

Όνομα: Κλωστοϋφαντουργία Αδελφών Ρετσίνα

Είδος: Βιομηχανία

Αρχική Χρήση: Κλωστοϋφαντουργία/Μεταξουργία

Εξοπλισμός: Δεν σώζεται

Κατάσταση: Ερείπιο

Επανάχρηση: -

Περιοχή: Πειραιάς. Συνοικία Λεύκας

Πληροφορίες:

Η κλωστοϋφαντουργία Ρετσίνα ιδρύθηκε το 1872 στον Πειραιά από τους αδελφούς Θεόδωρο, Αλέξανδρο και Δημήτριο Ρετσίνα, γιούς του εμπόρου και ποτοποιού Γεωργίου Ρετσίνα, ενός από τους πρώτους οικιστές της πόλης.

Πρώτα άρχισε να λειτουργεί το νηματουργείο της επιχείρησης στο ακίνητο της Λεύκας με 5.000 ατράκτους και ατμομηχανή 60 ίππων. Δίπλα στο νηματουργείο αναπτύχθηκαν τα επόμενα χρόνια υφαντήριο και βαφείο. Η επιχείρηση επεκτάθηκε στα 1888-1891 αγοράζοντας τα πτωχευμένα πειραϊκά εργοστάσια Βαρουξάκη, Δημόκα, Νικολέσση, Σταματόπουλου, Κουμάνταρου. Έτσι, στις αρχές της δεκαετίας του 1890, η επιχείρηση Ρετσίνα διέθετε πέντε εργοστάσια στον Πειραιά, τα οποία απλώνονται σε τόξο στη βιομηχανική ζώνη της πόλης. Οι μονάδες αυτές χωροθετούνται στη Λεύκα (Α΄ εργοστάσιο), στη γέφυρα Ιπποδαμείας (Β΄ εργοστάσιο), στην οδό Ασκληπιού (Γ΄ εργοστάσιο), στην οδό Αγίου Διονυσίου (Δ΄ εργοστάσιο) και στην οδό Τζαβέλλα στο Νέο Φάληρο (Ε΄ εργοστάσιο). Το παραγωγικό δυναμικό της επιχείρησης στα πέντε εργοστάσια αποτελείται την περίοδο αυτή από πέντε ατμομηχανές (370 ίππων συνολικά), 25.000 ατράκτους, 440 αργαλειούς. Περίπου 2.000 εργάτες και εργάτριες δούλευαν στα εργοστάσια της επιχείρησης.

Στις αρχές του 20ού αιώνα η επιχείρηση Ρετσίνα ήταν η μεγαλύτερη κλωστοϋφαντουργία της χώρας. Μετατράπηκε σε ανώνυμη εταιρεία το 1925, εποχή κατά την οποία διέθετε πλέον τρία εργοστάσια στον Πειραιά, από τα οποία το μεγαλύτερο και σημαντικότερο ήταν το Α΄ εργοστάσιο στη Λεύκα. Την περίοδο 1925-1935 τα τρία εργοστάσια Ρετσίνα πέρασαν από την ατμοκίνηση στην πετρελαιοκίνηση, ενώ έγιναν επενδύσεις σε κτιριακό και μηχανολογικό εξοπλισμό, υπό την διεύθυνση του Κωνσταντίνου Δρούλια και την τεχνική διεύθυνση του χημικού μηχανικού Χρήστου Ζαλοκώστα.

Η παραγωγή της κλωστοϋφαντουργίας Ρετσίνα ήταν βαμβακερά νήματα και υφάσματα (ντρίλια, κάμποτ, αλατζάδες), προϊόντα γερά και φθηνά που καταναλώνονταν στην εγχώρια αγορά από τα κατώτερα εισοδηματικά στρώματα, ενώ χρησιμοποιούνται και από τον στρατό (για τις στρατιωτικές στολές). Μάλιστα, οι προμήθειες του Δημοσίου για τον στρατό αποτελούσαν προϋπόθεση για την επιβίωση της επιχείρησης Ρετσίνα, καθιστώντας εφικτή την πλήρη εκμετάλλευση της παραγωγικής ικανότητας των παγίων κεφαλαίων. Τα βαμβακερά προϊόντα Ρετσίνα εξάγονταν, επίσης, κατά τον 19ο αιώνα και ως τον Μεσοπόλεμο στην Οθωμανική Αυτοκρατορία και τις Βαλκανικές Χώρες.

Κατά τη διάρκεια της Κατοχής, η παραγωγή του εργοστασίου επιτάχθηκε, ενώ εκτελέστηκαν και κάποιες παραγγελίες της Βέρμαχτ. Τον Δεκέμβρη του 1944 το Α΄ και το Γ΄ εργοστάσιο μετατράπηκαν σε πεδία μαχών.

Η λειτουργία των εργοστασίων Ρετσίνα συνεχίστηκε μεταπολεμικά, παρά τα σημαντικά οικονομικά προβλήματα που αντιμετώπιζε η επιχείρηση. Στις αρχές της δεκαετίας του 1950 επιδιώχθηκε μια καλύτερη οργάνωση της παραγωγικής διαδικασίας με την μέγιστη αξιοποίηση του μηχανολογικού εξοπλισμού, την συγχώνευση των μονάδων και την εξειδίκευση της παραγωγής. Το 1955 η επιχείρηση τέθηκε σε αναγκαστική διαχείριση. Τον επόμενο χρόνο το Γ΄ και το Ε΄ εργοστάσιο έκλεισαν. Από το 1957 λειτουργούσε πλέον μόνο το εργοστάσιο της Λεύκας με μειωμένο προσωπικό. Τα άλλα δύο εργοστάσια πωλήθηκαν και κατεδαφίστηκαν από τους νέους ιδιοκτήτες.

Μια σύντομη περίοδος ανάκαμψης ξεκίνησε για την επιχείρηση τη δεκαετία του 1960 υπό τη διεύθυνση του Ανδρέα Κ. Δρούλια. Πραγματοποιήθηκαν επενδύσεις σε μηχανολογικό εξοπλισμό, τα προϊόντα απέκτησαν ξανά εξαγωγικό προσανατολισμό. Τα οικονομικά προβλήματα δεν ξεπεράστηκαν και η επιχείρηση έκλεισε οριστικά το 1981.

Μετά το κλείσιμο της βιομηχανίας Ρετσίνα το 1981 στον χώρο φιλοξενήθηκαν αρκετές μικρές βιοτεχνίες, ένα νυκτερινό κέντρο διασκέδασης και ένα πρατήριο ποτών. Μια πυρκαγιά το 2003 κατέστρεψε μέρος του εργοστασίου.

Η παλαιότερη βιομηχανική εγκατάσταση

Το εργοστάσιο στη Λεύκα του Πειραιά αποτελεί την αρχική και παλαιότερη εγκατάσταση της βιομηχανίας Ρετσίνα. Ταυτόχρονα, είναι το τελευταίο υλικό κατάλοιπο της μεγαλύτερης κάποτε κλωστοϋφαντουργίας της χώρας. Η μονάδα βρίσκεται στην καρδιά της ιστορικής βιομηχανικής ζώνης του Πειραιά, σε γειτνίαση με το μηχανουργείο Βασιλειάδη (1860), το εργοστάσιο-αμαξοστάσιο σιδηροδρόμων ΣΠΑΠ και ΣΕΚ (1886) και την κεραμοποιία Δηλαβέρη (1888).

Το εργοστάσιο Ρετσίνα καταλαμβάνει ένα οικοδομικό τετράγωνο τριγωνικού σχήματος, έκτασης περίπου 2.600 τ.μ. Συνορεύει προς τα δυτικά με τον οδό Ρετσίνα, προς τα βόρεια με την οδό Υμηττού και προς τα νότια με τη σιδηροδρομική γραμμή του Προαστιακού Σιδηροδρόμου. Στη συγκεκριμένη μονάδα, που είναι χτισμένη με διαδοχικές επεκτάσεις από το 1872 ως τη δεκαετία του 1930, περιλαμβάνονταν κλωστήριο, βαφείο, υφαντουργείο, μηχανουργείο, λεβητοστάσιο, συσκευαστήριο, αποθήκες και κτήριο γραφείων. Από τα τελευταία κτήρια που ανεγέρθηκαν εντός του οικοπέδου Ρετσίνα ήταν το κλωστήριο, ισόγειο κτίσμα σε σχέδια του γνωστού αρχιτέκτονα του μοντερνισμού Γεωργίου Κοντολέοντα. Το κλωστήριο αυτό άρχισε να λειτουργεί το 1935, προκειμένου να αντικαταστήσει το παλαιό και με σοβαρές φθορές αρχικό τριώροφο κλωστήριο της επιχείρησης, που βρισκόταν σε λειτουργία από το 1872.

Σήμερα, στην κεντρική όψη, επί της οδού Ρετσίνα, σώζεται το λιθόκτιστο ισόγειο κτήριο γραφείων, το θυρωρείο, αποθήκες, και η κεντρική δίφυλλη συρόμενη πύλη του εργοστασίου. Στη μέση του συγκροτήματος σώζεται μεγάλη ενότητα κτηρίων με δίρριχτες στέγες και καμινάδες, που αποτελούσαν τους κύριους παραγωγικούς χώρους του εργοστασίου και είχαν χτιστεί στο διάστημα 1875-1935: κλωστήριο, υφαντήριο, βαφείο, λεβητοστάσιο-μηχανοστάσιο. Κατά μήκος της οδού Υμηττού διατηρείται συστοιχία κτηρίων με δίρριχτες στέγες. Δεν σώζεται δυστυχώς το αρχικό μεγάλο τριώροφο κλωστήριο της πρώτης εγκατάστασης και το μηχανουργείο. Πολλά κτήρια έχουν σημαντικές φθορές, ενώ έχει αποξηλωθεί το σύνολο σχεδόν του μηχανολογικού εξοπλισμού.

Πηγή: Λήδα Παπαστεφανάκη, ιστορικός, Τμήμα Ιστορίας-Αρχαιολογίας, Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων

Βιβλιογραφία-Πηγές:

1) Αγριαντώνη Χριστίνα, Οι απαρχές της εκβιομηχάνισης στην Ελλάδα τον 19ο αιώνα, Αθήνα 1986.

2) Δεμίρη Κωνσταντίνα, Τα ελληνικά κλωστοϋφαντουργεία. Ιστορική και τυπολογική διερεύνηση, ΠΤΙ. ΕΤΒΑ, Αθήνα 1991.

3) Κοτέα Μαριάνθη, Η βιομηχανική ζώνη του Πειραιά (1860-1900), Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Παντείου Πανεπιστημίου, Αθήνα 1997.

4) Μπάγιας Ανδρέας - Παπαστεφανάκη Λήδα, «Οι αρχειακές εργασίες στο Αρχείο Ρετσίνα: τυπολογία των τεκμηρίων μιας επιχείρησης», στο Χρ. Αγριαντώνη- Ευρ. Σιφναίου (επιμ.), Αρχεία Βιομηχανικών Επιχειρήσεων. Ζητήματα διαχείρισης, Πρακτικά Σεμιναρίου ευρωπαϊκού προγράμματος "Leonardo 1995", Τετράδια Εργασίας 21, ΚΝΕ/ΕΙΕ, Αθήνα 1998, σ. 70-84.

5) Παπαστεφανάκη Λήδα, Εργασία, τεχνολογία και φύλο στην ελληνική βιομηχανία. Η κλωστοϋφαντουργία του Πειραιά (1870-1940), Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2009.

6) Τσοκόπουλος Βάσιας, Πειραιάς, 1835-1870. Εισαγωγή στην ιστορία του ελληνικού Μάντσεστερ, Αθήνα 1984.

8) http://www.monumenta.org/article.php?IssueID=5&ArticleID=443&CategoryID=3&lang=gr

9) http://www.greekarchitects.gr/site_parts/articles/print.php?article=3306&language=gr

10) Γιώργος Μαυράκης

Όνομα καταγραφέα*: ΓΙΩΡΓΟΣ ΜΑΥΡΑΚΗΣ, ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΤΣΙΑΝΟΣ, ΝΙΚΟΣ ΜΠΕΛΑΒΙΛΑΣ, ΜΑΡΙΑ ΜΑΥΡΟΕΙΔΗ, ΗΡΑΚΛΗΣ ΦΑΣΟΥΡΑΚΗΣ, ΜΑΡΙΑ ΔΑΝΙΗΛ, ΜΑΡΙΛΕΝΑ ΒΑΚΑΛΟΠΟΥΛΟΥ, ΑΘΑΝΑΣΙΑ ΣΜΑΡΑΓΔΗ, ΔΙΟΝΥΣΙΟΣ ΑΝΝΙΝΟΣ

Ημερομηνία καταγραφής**: 14/10/2018

* αυτός που εντόπισε/φωτογράφισε/αποδελτίωσε/κλπ.

**ημερομηνία που έγινε η καταγραφή/φωτογράφηση/αποδελτίωση/κλπ.

***οι φωτογραφίες και οι χάρτες συμπληρώνονται εκτός δελτίου και κάτω από αυτό.

Ευχαριστούμε για τη συνεισφορά σας στην καταγραφή της ελληνικής βιομηχανικής κληρονομιάς

Γιώργος Μαυράκης_14/10/2018

Εικόνα απο το φωτογραφικό αρχείο του
Μουσείο της Πόλεως των Αθηνών / Athens City Museum

Γιώργος Μαυράκης_14/10/2018

Γιώργος Μαυράκης_14/10/2018

Εργάτες στο εργοστάσιο Ρετσίνα βάζουν το βαγόνι με τα βαμμένα νήματα σε φούρνο ξηρού αέρα για στέγνωμα, δεκαετία 1930 (Πηγή: ΓΑΚ – Κεντρική Υπηρεσία, Αρχείο Ρετσίνα). Από την έκδοση της Τομεακής Επιτροπής ΚΚΕ Πειραιά "Πρώτα βήματα, πρώτες μάχες. Το ΚΚΕ στον Πειραιά 1918 - 1936"
από το φωτογραφικό άλμπουμ του κου Δ.Αννινου

Φόρτωμα εμπορευμάτων στο Α' εργοστάσιο Ρετσίνα, δεκαετία 1930 (Πηγή: ΓΑΚ – Κεντρική Υπηρεσία, Αρχείο Ρετσίνα). Από την έκδοση της Τομεακής Επιτροπής ΚΚΕ Πειραιά "Πρώτα βήματα, πρώτες μάχες. Το ΚΚΕ στον Πειραιά 1918 - 1936"από το φωτογραφικό άλμπουμ του κου Δ.Αννινου

Το Α' εργοστάσιο Ρετσίνα στην οδό Θηβών. Στη πίσω όψη του παλαιού κλωστηρίου γίνεται ανέγερση νέων κτιρίων. Δεξιά διακρίνεται ο Καραβάς με εργατικές κατοικίες, δεκαετία 1930 (Πηγή: ΓΑΚ – Κεντρική Υπηρεσία, Αρχείο Ρετσίνα). Από την έκδοση της Τομεακής Επιτροπής ΚΚΕ Πειραιά "Πρώτα βήματα, πρώτες μάχες. Το ΚΚΕ στον Πειραιά 1918 - 1936.από το φωτογραφικό άλμπουμ του κου Δ.Αννινου

Θέση 1ου εργοστασίου

========================================================

2ο εργοστασίου μετέπειτα ΕΛΑΙΟΥΡΓΊΑ ΠΕΙΡΑΙΩΣ, τώρα στον ίδιο χώρο στεγάζεται σε νέο κτήριο εμπορική επιχείρησηΤα εργοστάσια 2' (πρώην κλωστοϋφαντουργείο Σταματόπουλου) και 4΄ δεν εμφανίζονται στον ημικτηματολογικό χάρτη ως "Ρετσίνας" αφού είχαν πουληθεί ήδη στις αρχές του 20ού αι.
Από το 1907 στην κυριότητα της επιχείρησης Ρετσίνα βρίσκονται τρία μόνο εργοστάσια: το 1΄, το 3΄ και το 5΄.
ΠΗΓΕΣ:
Οι οδηγοί της ελληνικής βιομηχανίας του Ν. Σιδέρη για τα έτη 1939 και 1953-1954.
Διαρκής έκθεσις ελληνικών προϊόντων, Ζάππειον 1933-1938.
Λήδα Παπαστεφανάκη, Εργασία, τεχνολογία και φύλο στην ελληνική βιομηχανία.
Η κλωστοϋφαντουργία του Πειραιά (1870-1940), Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2009.
Πληροφορίες απο κα Μαρία Μαυροειδή, Ιστορικός Δρ Πανεπιστημίου Αιγαίου, Πρόεδρος Ελληνικού τμήματος TICCIH

Θέση 2ου εργοστασίου

========================================================

3ο εργοστάσιο, τώρα στον ίδιο χώρο στεγάζονται σε νέα κτήρια σχολεία

Το Γ' εργοστάσιο Ρετσίνα (πρών Βαρουξάκη), στην οδό Ασκληπιού Αγία Σοφία Πειραιά, στο βάθος το αεριοφυλάκιο της Εταιρίας Αεριόφωτος Πειραιά. Δεκαετία, 1930 (Πηγή: ΓΑΚ – Κεντρική Υπηρεσία, Αρχείο Ρετσίνα). Από την έκδοση της Τομεακής Επιτροπής ΚΚΕ Πειραιά "Πρώτα βήματα, πρώτες μάχες. Το ΚΚΕ στον Πειραιά 1918 - 1936"από το φωτογραφικό άλμπουμ του κου Δ.Αννινου

Θέση 3ου εργοστασίου

========================================================

4ο εργοστασίου, τώρα στον ίδιο χώρο στεγάζεται σε νέο κτήριο επιχείρηση.Ατμόμυλος-Αλευρόμυλος Δημόκα 1863. Νηματουργείο ή κλωστήριο Ι. Δημόκα 1870-1871. Ξεκίνησε με μία γαλλική ατμομηχανή 30 ίππων, 1.824 αδράχτια και 84 εργάτες. Το 1883 διέθετε μηχανή 75 ίππων, και 100 εργάτες εκ των οποίων τα 48 κορίτσια. Παρήγαγε πάκα νήματα. Λειτουργούσε σε οικόπεδο ενάμιση στρέμμα με διώροφο κτίριο. Η επιχείρηση διαλύθηκε γύρω στο 1888-1889 και στη συνέχεια αγοράστηκε από τον Ρετσίνα. Είναι το 4ο Εργοστάσιο Ρετσίνα το οποίο αγοράστηκε το 1890 και πωλήθηκε πάλι πολύ γρήγορα, πριν το 1900 και πιθανόν πριν το 1896.
Στον χάρτη του Kaupert (1875-1882) απεικονίζεται. Στον χάρτη του Κασδονή του 1896 δεν εμφανίζεται.
Στο ίδιο σημείο υπάρχει μόνο η Γαιανθραποθήκη Γ. Καζανόβα. Δεν εμφανίζεται ούτε στους μεταγενέστερους χάρτες και οδηγούς (Σιδέρης 1939-1940, War Office 1944, Yπουργείον Ανοικοδομήσεως 1948).
Στον Ημικτηματολογικό του Διαμαντόπουλου στην ίδια θέση σημειώνεται η αποθήκη «Σίδερα-Μπαρδής».
Εν ολίγοις, φαίνεται ότι υπήρξε ένα μικρό εργοστάσιο το οποίο άλλαζε χέρια και χρήσεις και κατά καιρούς ήταν κλειστό ή χρησιμοποιήθηκε ως εμπορική αποθήκη γαιανθράκων (σημαίνει χονδρεμπόριο δίπλα στο λιμάνι) το 1896, μετάλλου μετά τον Β’Παγκόσμιο Πόλεμο και σίγουρα περί το 1955.
Ως προς τις πηγές :Βιβλία: Π.Καμπούρογλου 1883, Ν.Γ. Σιδέρης 1939-1944, Β.Τσοκόπουλος 1984, Χρ.Αγριαντώνη 1986, Μ.Κοτέα 1997, Λ. Παπαστεφανάκη 2009.
Χάρτες: Αρχείο Εργαστηρίου Αστικού Περιβάλλοντος ΕΜΠ (J.A. Kaupert 1875-1882, War Office 1944, Υπουργείον Ανοικοδομήσεως 1948), Ιστορικό Αρχείο Δήμου Πειραιά (Γ.Κασδονής 1896) Ιστορικό Αρχείο Δήμου Αθηναίων (Δ.Διαμαντόπουλος π.1955)
Πληροφορίες : κος Νικος Μπελαβίλας Αρχιτέκονας, Δρ.Ε.Μ.Π.

Θέση 4ου εργοστασίου

========================================================

5ο εργοστάσιο, τώρα στον ίδιο χώρο στεγάζονται σε νέα κτήρια σχολεία

Το Ε' εργοστάσιο Ρετσίνα (πρών Τρίπου-Πάνα, πρώην Νικολέσση) στην οδό Τζαβέλα. Στο βάθος διακρίνεται η αρχική εγκατάσταση με υδατόπυργο που χρονολογείται από το 1870, δεκαετία 1930 (Πηγή: ΓΑΚ – Κεντρική Υπηρεσία, Αρχείο Ρετσίνα).

Από την έκδοση της Τομεακής Επιτροπής ΚΚΕ Πειραιά "Πρώτα βήματα, πρώτες μάχες. Το ΚΚΕ στον Πειραιά 1918 - 1936"

από το φωτογραφικό άλμπουμ του κου Δ.Αννινου

Το Ε' εργοστάσιο Ρετσίνα στο οικοδομικό τετράγωνο που περικλείεται από τις οδούς Τζαβέλλα, Πυθαγόρα, Αλεξάνδρου και Μεγάλου Αλεξάνδρου στη Καστέλλα. Στο βάθος αριστερά διακρίνονται το “Μέγα” ξενοδοχείο και το θέατρο του Νέου Φαλήρου, δεκαετία 1930 (Πηγή: ΓΑΚ – Κεντρική Υπηρεσία, Αρχείο Ρετσίνα). Από την έκδοση της Τομεακής Επιτροπής ΚΚΕ Πειραιά "Πρώτα βήματα, πρώτες μάχες. Το ΚΚΕ στον Πειραιά 1918 - 1936"από το φωτογραφικό άλμπουμ του κου Δ.Αννινου

Θέση 5ου εργοστασίου

========================================================

Πετρελαιομηχανή στο μηχανοστάσιο Ρετσίνα, δεκαετία 1930 (Πηγή: ΓΑΚ – Κεντρική Υπηρεσία, Αρχείο Ρετσίνα). Από την έκδοση της Τομεακής Επιτροπής ΚΚΕ Πειραιά "Πρώτα βήματα, πρώτες μάχες. Το ΚΚΕ στον Πειραιά 1918 - 1936"από το φωτογραφικό άλμπουμ του κου Δ.Αννινου

Το υφαντουργείο Ρετσίνα με μηχανικούς ιστούς, δεκαετία 1930 (Πηγή: ΓΑΚ – Κεντρική Υπηρεσία, Αρχείο Ρετσίνα). Από την έκδοση της Τομεακής Επιτροπής ΚΚΕ Πειραιά "Πρώτα βήματα, πρώτες μάχες. Το ΚΚΕ στον Πειραιά 1918 - 1936"από το φωτογραφικό άλμπουμ του κου Δ.Αννινου

Εργάτης στο μηχανοστάσιο του εργοστασίου Ρετσίνα, δεκαετία 1930 (Πηγή: ΓΑΚ – Κεντρική Υπηρεσία, Αρχείο Ρετσίνα). Από την έκδοση της Τομεακής Επιτροπής ΚΚΕ Πειραιά "Πρώτα βήματα, πρώτες μάχες. Το ΚΚΕ στον Πειραιά 1918 - 1936"από το φωτογραφικό άλμπουμ του κου Δ.Αννινου

Εργάτες στο βαφείο Ρετσίνα, δεκαετία 1930 (Πηγή: ΓΑΚ – Κεντρική Υπηρεσία, Αρχείο Ρετσίνα).
Από την έκδοση της Τομεακής Επιτροπής ΚΚΕ Πειραιά "Πρώτα βήματα, πρώτες μάχες. Το ΚΚΕ στον Πειραιά 1918 - 1936από το φωτογραφικό άλμπουμ του κου Δ.Αννινου

Το κλωστήριο Ρετσίνα, διακρίνονται οι δακτυλιοφόρες κλώστριες, δεκαετία 1930 (Πηγή: ΓΑΚ – Κεντρική Υπηρεσία, Αρχείο Ρετσίνα). Από την έκδοση της Τομεακής Επιτροπής ΚΚΕ Πειραιά "Πρώτα βήματα, πρώτες μάχες. Το ΚΚΕ στον Πειραιά 1918 - 1936"από το φωτογραφικό άλμπουμ του κου Δ.Αννινου