Σάββατο 27 Οκτωβρίου 2018

ΑΝΕΜΟΜΥΛΟΙ ΟΡΟΠΕΔΙΟΥ ΛΑΣΙΘΙΟΥ

Βιομηχανικό Δελτίο Απογραφής - Ομάδα ΒΙ.Δ.Α.

Καταγραφή της ελληνικής βιομηχανικής κληρονομιάς.

Όνομα: ΑΝΕΜΟΜΥΛΟΙ ΟΡΟΠΕΔΙΟΥ ΛΑΣΙΘΙΟΥ

Είδος: Προβιομηχανικό

Αρχική Χρήση: Βιομηχανία τροφίμων

Εξοπλισμός: Σώζονται ελάχιστα

Κατάσταση: Ερείπιο

Επανάχρηση: Τουριστική Χρήση

Περιοχή : ΟΡΟΠΕΔΙΟ ΛΑΣΙΘΙΟΥ

Πληροφορίες:

Για την ένταξη των ανεμόμυλων του Λασιθίου στον εθνικό κατάλογο της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς της Ελλάδας, στην αρμόδια Διεύθυνση Πολιτιστικής Κληρονομιάς του υπουργείου Πολιτισμού υποβάλλεται σημερα Δευτέρα 2 Ιουλίου 2018 το δελτίο της δεύτερης φάσης, από τον δήμαρχο Οροπεδίου Λασιθίου Γιάννη Στεφανάκη.

Σύμφωνα με τον δήμαρχο της περιοχής, από την πολύμηνη συστηματική έρευνα και τεκμηρίωση που πραγματοποιεί ο Δήμος Οροπεδίου Λασιθίου προέκυψαν σημαντικά στοιχεία για την ιστορία και χρήση του ανεμόμυλων. Συγκεκριμένα προσδιορίστηκε ο αριθμός τους, η σημερινή κατάσταση και λειτουργία τους, καταγράφηκαν ιστορικές μαρτυρίες, η βιβλιογραφία, οι σύνθετες τεχνικές κατασκευής από τους παλαιούς τεχνίτες (μάστορες) ενώ δημιουργήθηκε σχετικό ντοκιμαντέρ-ντοκουμέντο όπου πλέον διασώζονται οι σχετικές μαρτυρίες των κατοίκων του Λασιθίου με τίτλο «Γήινος ‘Ανεμος».

Στο πλαίσιο της σημαντικής όπως τη χαρακτηρίζει ο κ. Στεφανάκης έρευνας αποκαλύπτεται για πρώτη φορά ότι κατά την περίοδο της μεγάλης ξηρασίας σε Αφρική και Ινδία στις αρχές του 1970 ο ΟΗΕ (Unisef) απέστειλε ειδικούς μηχανικούς στην Κρήτη οι οποίοι αντέγραψαν τον λασιθιώτικο ανεμόμυλο, μεταφέροντας την τεχνογνωσία άντλησης νερού και κατασκεύασαν πανομοιότυπους κρητικούς ανεμόμυλους στην Αιθιοπία, την Ινδία και την Αμερική.

Ο ίδιος εκφράζει την αισιοδοξία του για την πορεία υλοποίησης του στόχου που είναι η ένταξη των ανεμόμυλων στο καλεντάρι της παγκόσμιας κληρονομιάς της UNESCO αναφέροντας: «Ο Λασιθιώτικος ανεμόμυλος όπως τον εμπνεύστηκε ο εφευρέτης του ο Εμμανουήλ Παπαδάκης αλλά και οι υπόλοιποι τεχνίτες που τον εξέλιξαν, Μαυροφόρος και Μαρκοστεφανής αποτέλεσε καινοτομία για την εποχή του. Με τη νέα ανακάλυψη που προήλθε από την έρευνα μας στα πλαίσια υποβολής για την πολιτιστική κληρονομιά της Ελλάδας, αποδεικνύεται ότι ο Λασιθιώτικος ανεμόμυλος έσωσε την δεκαετία του 1970 στην κυριολεξία ζωές στην Αιθιοπία, την Ινδία και αλλού στον κόσμο, εκατό χρόνια μετά την εφεύρεση του. Είμαστε για ακόμα μια φορά υπερήφανοι ως Λασιθιώτες, ως Κρητικοί, ως Έλληνες. Η μηχανική τεχνολογία μας, έσωσε ζωές και υιοθετήθηκε ως βέλτιστη από τον ΟΗΕ εκατό χρόνια μετά. Εάν ο Εμμανουήλ Παπαδάκης- «Σπιρτοκούτης» ζούσε την εποχή του Ομήρου, αυτός θα ήταν ο πολυμήχανος «Οδυσσέας, ο Βασιλιάς της Ιθάκης». Ο μοναδικός πολιτισμός μας, συνεχίζει να διδάσκει σε παγκόσμια κλίμακα. Μόνο μέσα από την έρευνα, την τεκμηρίωση, τις συνεργασίες μπορούμε να βλέπουμε με αισιοδοξία το μέλλον. Οι πρόγονοι μας απέδειξαν ότι τα κατάφεραν επάξια, στο χέρι μας είναι να τους δικαιώνουμε στο παρόν αλλά και στο μέλλον με συνεχή και επίπονη δουλειά».

Ο Γιάννης Στεφανάκης έδωσε στη δημοσιότητα τα ντοκουμέντα που αποδεικνύουν πως οι Ανεμόμυλοι του Οροπεδίου Λασιθίου αποτέλεσαν παράδειγμα προς μίμηση και σε παγκόσμιο επίπεδο. «Χαρακτηριστικά, οι Κανάκη και Probert, του Τμήματος Μηχανολόγων Μηχανικών του Cranfield Institute of Tecnhology στη Μεγάλη Βρετανία μας αναφέρουν τους λόγους που συμβαίνει αυτό, ήδη από την περίληψη του επιστημονικού άρθρου που τιτλοφορείται ως Cretan Windmills: “A resurgence of interest in this type of windmill has occurred recently because of its design simplicity and low cost. With it a relatively high rate of energy extraction may be achieved from low-speed winds”(Kanaki, Probert,p.1).

Επιπλέον, μία άλλη αναφορά χαρακτηρίζει τους Ανεμόμυλους ως: “Cretan windmills is well understood and has been thoroughly tested in the field. These designs are specifically attractive for developing country applications in the near term because of the use of simple construction techniques and relatively inexpensive materials such as wood and cloth” (Morgan, R.P., Icerman,L.J., 1981, p.24)», αναφέρει ο δήμαρχος.

Επισημαίνει δε πως η απλότητα, του σχεδιασμού, το χαμηλό κόστος καθώς και η αποτελεσματικότερη μηχανή άντλησης νερού μέσω της δύναμης του ανέμου σε σύγκριση με αντίστοιχες μηχανές σε Κρήτη, Κίνα και Ταϊλάνδη αποτελούν τα δύο στοιχεία που καθιστούν τους Ανεμόμυλους του Οροπεδίου Λασιθίου περιπτωσιολογική μελέτη (Morgan, R.P., Icerman,L.J., 1981, p.23). «Αυτή η μελέτη εφαρμόστηκε με διάφορες παραλλαγές με ξύλινο πύργο είτε μέσω της σύνταξης οδηγών κατασκευής (από: Steering Committee for Wind Energy in Developing Countries (SWD) στην Ολλανδία και Working Group on Development Techniques(1977)) όσο και στην πράξη σε Ινδία, Αιθιοπία (σε πρόγραμμα της UNICEF) και Αμερική: «Step by step instructions are given in the plans published by the Steering Committee for Wind Energy in Developing Countries (SWD) in the Netherlands for an eight-bladed, cloth sail Cretan design that has a 6m diameter rotor and may be built primarily form wood and some steel parts»…Another Cretan – type design has been developed by the National Aeronautical Laboratory (NAL) in India This design is a 10m, six-bladed sailmill that uses some steel parts and is expected to be able to irrigate about one hectare in low wind conditions. …A design for a Cretan type windmill has been developed and implemented in an effort by the American Presbyterial Mission at the Omo River in Ethiopia (Morgan, R.P., Icerman,L.J., 1981,pp.24-25) “Greg Cook, head of a company called Windpowered Machines, Ltd. Cook had designed a unique sail windmill, which strongly resembled the ancient windmills of the Lasithi Plains in the island of Crete”( Righter, R.W.,1996, p.254)¨.

Για όσους ενδιαφέρονται μπορούν να αντλήσουν πληροφορίες από τη σχετική βιβλιογραφία την οποία ο Γιάννης Στεφανάκης κοινοποιεί με στόχο όπως ανέφερε και στο ΑΠΕ-ΜΠΕ «να υπάρχει το ενδιαφέρον εκείνο που θα αναδείξει αφενός την πολιτιστική κληρονομιά του Οροπεδίου αλλά και την ανθρώπινη και διεθνή διάσταση τους στο πέρασμα των χρόνων κυρίως σε ότι αφορά το γεγονός πως οι ΑΝεμόλυμοι του Οροπεδίου έσωσαν ανθρώπινες ζωές».

Πηγή : Οταν οι ανεμόμυλοι απο το Οροπέδιο Λασιθίου έσωζαν ανθρώπινες ζωές σε Αιθιοπία και Ινδία

Οι παλαιές τεχνικές άντλησης αποτέλεσαν έμπνευση για τον Εμμανουήλ Παπαδάκη ή "Σπιρτοκούτη" από το Ψυχρό, ο οποίος ήταν ένας έξυπνος και επινοητικός άνθρωπος που αναζητούσε τρόπους να ανακουφίσει τους αγρότες από τον εντατικό μόχθο της χειρωνακτικής εργασίας χρησιμοποιώντας την ισχύ του ανέμου. Την έμπνευση για την δημιουργία του πρώτου αναλυτικού ανεμόμυλου την πήρε από τους αλευρόμυλους που υπήρχαν στο σελί της Αμπέλου στην βόρεια είσοδο του οροπεδίου.

Ο δαιμόνιος αυτός μάστορας κατάφερε να συνδυάσει την μηχανισμό της φτερωτής του ανεμόμυλου με την κλασική αναρροφητική αντλία. Με ένα απλό μηχανισμό, τη "γονάτιση", δημιούργησε έναν στρόφαλο στον άξονα για να μετατρέψει τη περιστροφική κίνηση της πτερωτής του ανεμόμυλου σε κάθετη παλινδρομική κίνηση για να δουλέψει η αναρροφητική αντλία. Μετά το 1890 οι πρώτοι ανεμόμυλοι που κατασκεύασε ήταν μονόκαιροι με σταθερό προσανατολισμό προς τα βορειοδυτικά, όπως οι αλευρόμυλοι, ενώ ο πύργος του μύλου ήταν ξύλινος και αποτελούνταν από τρία πόδια. Το ξύλο ήταν ένα παραδοσιακό κατασκευαστικό υλικό που τότε υπήρχε σε αφθονία. Υπάρχουν πολλές αναφορές για το δάσος Σελάκανο, στην ανατολική πλαγιά του όρους Δίκτη, το οποίο χρησιμοποιούνταν ως πηγή ανεφοδιασμού ξύλου για το Οροπέδιο Λασιθίου.

Οι πρώτοι ξύλινοι ανεμόμυλοι τοποθετήθηκαν γύρω στο 1900 στα είδη προϋπάρχοντα πηγάδια, τα οποία υπήρχαν μόνο στους κήπους των σπιτιών κοντά στα χωριά ενώ είχαν μικρό βάθος γύρω στα 4 μέτρα βάθος. Την εποχή αυτή πρέπει να υπήρχαν 20 περίπου ξύλινοι ανεμόμυλοι σε όλο το οροπέδιο με τους περισσότερους στην περιοχή του χωριού Ψυχρού.

Μετά το θάνατο του Εμμανουήλ Παπαδάκη ή “Σπιρτοκούτη”, εφευρέτη του ξύλινου ανεμόμυλου στο Οροπέδιο, ο Στέφανος Μαρκάκης ή "Μαρκοστεφανής", ένας μαθητής του από το χωριό Φαρσάρω, ακολουθεί τα χνάρια του δασκάλου του κάνοντας μια σειρά από καινοτομίες στον ήδη υπάρχοντα ξύλινο ανεμόμυλο του Σπιρτοκούτη και αποκτώντας την φήμη ενός από τους πιο προοδευτικούς ανθρώπους στο Οροπέδιο.

Με τις επινόησεις του, ο Μαρκοστεφανής κατάφερε να εκσυγχρονίσει και να τελειοποιήσει το μύλο φτάνοντάς τον στην σημερινή του μορφή. Άλλαξε τον ξύλινο πύργο με μεταλλικό κάνοντάς τον πιο στέρεο, αυξάνοντας έτσι το ύψος του μύλου και κυρίως κατασκευάζοντας την σιδερένια κουλούρα πάνω στην οποία διολισθαίνει κυκλικά το σύστημα της κεφαλής. Με την προσθήκη δε της ουράς, του ειδικού λαμαρινένιου τριγωνικού τιμονιού ο μύλος στρεφόταν μονός του, προς κάθε φύσημα του ανέμου.

Επιπλέον, αντικατέστησε τις κλασικές αναρροφητικές αντλίες με δικής του κατασκευής που έφτιαχνε από κάλυκες οβίδων κανονιού τις οποίες έφερε από την Μακεδονία και το κόστος τους ήταν χαμηλότερο. Οι νέες αυτές αντλίες εκτός από οικονομικότερες είχαν και καλύτερη απόδοση αφού ήταν μεγαλύτερης διαμέτρου και αντλούσε περισσότερο νερό από την προγενέστερη εισαγόμενη αντλία που έφερνε από την Ιταλία στο Ηράκλειο ο Μιχάλης Ξετρύπης.

Μια άλλη επινόηση του ήταν το σύστημα της μεταδοτικής, ώστε ο ανεμόμυλος να έχει την δυνατότητα να αντλεί νερό από μεγαλύτερο των 8 μέτρων βάθος. Τοποθέτησε λοιπόν την αντλία χαμηλότερα από την επιφάνεια του εδάφους μέσα στο πηγάδι και κόλλησε πάνω στον κάλυκα μια σωλήνα ίδιας διαμέτρου που έφτανε πάνω από το έδαφος. Έτσι ελάττωσε το ύψος αναρρόφησης που είναι αδύνατον κάτω από τα 8 μέτρα και αύξησε το ύψος κατάθλιψης που θεωρητικά είναι απεριόριστο. Ενώ δεν υπάρχει καμία μηχανή που να μπορεί να αντλεί νερό από βάθος μεγαλύτερο των 8 μέτρων, ο ανεμόμυλος με την χρήση της μεταδοτικής μπορεί και αντλεί από μεγαλύτερο βάθος νερό έως και 20 μέτρα.

Πηγή : ΕΛΣΟΛ - Εκπολιτιστικός και Λαογραφικός Σύλλογος Οροπεδίου

Βιβλιογραφία-Πηγές:

Οταν οι ανεμόμυλοι απο το Οροπέδιο Λασιθίου έσωζαν ανθρώπινες ζωές σε Αιθιοπία και Ινδία

Δράση για την αναστήλωση ανεμόμυλων στην περιοχή του Οροπεδίου Λασιθίου ξεκινάει ο Εκπολιτιστικός & Λαογραφικός Σύλλογος Οροπεδίου (Ε.Λ.Σ.Ο.Λ.)